An apple a day keeps the doctor away. Voor huisarts Tamara de Weijer is de link tussen voeding en gezondheid glashelder. “De detailhandel heeft een unieke positie om gezonde keuzes te beïnvloeden.” Maar hoe maak je de supermarkt ook supergezond?

Albert Heijn, Harderwijk. Tamara de Weijer – onder andere huisarts en auteur over leefstijl en gezonde voeding – maakt een foto van afgedekte rookwaren en verspakketten op de AGF-afdeling. “Aandachtig door de winkel lopen biedt nieuwe inzichten”, zegt ze. “Hoe het beter kan voor al die klanten die zich niet fit voelen en gezondheidsklachten hebben. Supermarkten kunnen nog veel meer doen om die mensen te helpen om gezonder te eten.”

De Weijer houdt praktijk in Hoorn, maar is vandaag voor enkele vergaderingen van de Vereniging Arts en Leefstijl in het ziekenhuis in Harderwijk. Tussendoor heeft ze tijd om de plaatselijke ‘Appie’ te bezoeken en over haar missie te vertellen: Nederland gezonder maken. Het verband tussen leefstijl en gezondheid is volgens haar van groot belang in de spreekkamer van elke arts. Vervolgens moeten patiënten actief hulp krijgen om die gezonde leefstijl in praktijk te brengen. “De levensmiddelendetailhandel beseft steeds beter haar grote invloed op de gezondheid van klanten. Supermarkten en speciaalzaken doen hier wel wat mee, maar het mag allemaal veel ambitieuzer. Er is de afgelopen vijf jaar zeker vooruitgang geboekt, maar ik ben ongeduldig. Grotere stappen zijn nodig.”

'Veel consumenten hebben behoefte aan keuzehulp. Retailers die hierin nog niet vooroplopen zijn bang voor weerstand'

Ze wist het wel, als ze het voor het zeggen had bij een supermarktorganisatie. “Alles op alles zetten om klanten te verleiden tot het maken van gezonde keuzes”, zegt ze gedecideerd. “Geen promoties meer voor alcohol en ook niet voor ultra processed foods. Het menselijk lichaam snapt dat soort sterk bewerkte voedingsmiddelen niet. Die voeding ontregelt ons lichaam. De werking van het hongerhormoon ghreline neemt toe, terwijl verzadigingshormonen zoals leptine afzwakken. Dit verklaart waarom je twee uur na een Big Mac-menu van vijftienhonderd calorieën weer trek hebt. In principe dekken die calorieën ruim de dagelijkse energiebehoefte, maar dit zijn loze calorieën, met nauwelijks voedingsstoffen of vezels. Dat is bizar. Dus geen extra aandacht meer voor snoep, koek en andere lang houdbare snacks – zoet of hartig.”

Voeding als medicijn
Het is een feit dat het consumentenbrein is gefixeerd op beloning op de korte termijn. “Mijn patiënten zijn het meest ontvankelijk voor de gezonde boodschap als ze klachten of een aandoening hebben”, bevestigt De Weijer. Ze spreekt uit ervaring, want chronische darmklachten en overgewicht zetten haar zo’n acht jaar geleden op het spoor van voeding als medicijn. “Door een ander eetpatroon en gezonde menukeuzes – met zo veel mogelijk verse en onbewerkte voeding – lukte het me opeens wel om af te vallen. Eindelijk geen buikpijn meer. Ik sliep beter en voelde me fitter.”

Ze staat niet alleen in haar ervaringen met de chronische gevolgen van een prikkelbare darm. “Zeker twee miljoen Nederlanders hebben darmklachten. Veel mensen voelen zich stukken beter als ze gezonder eten. Dat effect merk je al op korte termijn, maar ook op de lange termijn verlaag je het risico op gezondheidsklachten en chronische ziektes. Vezelrijk, vers en zo veel mogelijk onbewerkte voeding eten is essentieel voor de werking van je maag en darmen. Je slaapt dieper en rust beter uit. En dan heb ik het nog niet eens over al die mensen met bijvoorbeeld diabetes, een te hoge bloeddruk, migraine en eczeem. Het gaat om miljoenen mensen die elke dag weer beslissen wat ze gaan eten. De detailhandel heeft een unieke positie om dit positief te beïnvloeden.”
 

In potentie zijn er dus voldoende klanten geïnteresseerd in de gezonde boodschap. Supermarkten zijn echter onmogelijk te exploiteren als pure gezondheidswinkels. Impulsgroepen als snacks en zoetwaren hebben aantrekkelijke marges. “Ik begrijp dit dilemma”, erkent De Weijer. “Op stations, in kantines, zelfs in een ziekenhuis – overal ligt ongezond eten voor het oprapen. Dat heeft meestal te maken met een externe partij die dat aanbod exploiteert. Snoepgoed weghalen bij de supermarktkassa’s scheelt honderden euro’s aan weekomzet per kassa. Dat verklaart ook waarom de ontwikkeling zo traag gaat. Ook het hoge btw-tarief op groente en fruit vind ik een onbegrijpelijke maatregel in een land waarin de zorgkosten zo hoog zijn.” Desondanks is gezonder niet duurder, benadrukt ze. Er is veel mogelijk, ook voor mensen die minder te besteden hebben. “Diepvriesgroenten zijn ultravers, goed houdbaar en vaak goedkoper dan groenten op de versafdeling. Brood kun je in de aanbieding kopen en invriezen.”
 

Een taartje mag
Op de broodafdeling is er winst te behalen door minder witbrood aan te bieden en meer vezelrijk volkorenbrood aantrekkelijk te presenteren. Dat mag ook vaker in de promotie. Sommige supermarkten hebben een vezelwijzer die met één, twee of drie korenaartjes het gehalte vezels aangeeft. De Weijer: “Dat de consument ook weleens taart eet is het probleem niet. Het gaat om het structurele voedingspatroon.” Ook verpakkingen van bijvoorbeeld zuivel en frisdranken helpen klanten steeds beter om te kiezen voor minder suiker. “Zo veel producten bevatten verborgen suikers. Een goed voorbeeld is thee, dat toch een gezond imago heeft. Aan sommige theesoorten is echter suiker toegevoegd. Op de ingrediëntenlijst staat dat soms wel, maar soms ook niet. Dan is het benoemd als aroma. Dat is idioot.” Op de vleesafdeling is er volgens De Weijer ook nog veel mogelijk. “De portiegrootte kan omlaag, bijvoorbeeld door hamburgers van negentig gram te verkopen in plaats van honderd gram. Daarin moet je niet doorslaan, maar er zijn mogelijkheden.” De populariteit van plantaardige vleesvervangers is een goede ontwikkeling, maar ze waarschuwt: vanuit gezondheidsoptiek moet je oppassen. “Dit zijn bij uitstek ultra processed foods van plantaardige producten, die wel veel suiker, zout en andere toevoegingen bevatten. Soms is een stukje vlees met een flinke portie groenten een gezondere keuze.”

'Ook in voeding moeten we naar een nieuw normaal en dat is een veel gezonder eetpatroon'

Wees creatief
Sowieso komt de beste keuze voor de consument van de slager die als vleesvervanger een bonenburger maakt met verse ingrediënten en minimale toevoegingen. Ook fabrikanten kunnen meer groenten verwerken in hun maaltijden en grotere porties groenten adviseren, vindt ze. “Consumenten kopen precies de hoeveelheid die op de verpakking staat. De creativiteit ontbreekt bij veel klanten om zelf iets extra’s te kopen.” Steeds meer grote supermarkten richten keukens in waar klanten elke dag terecht kunnen voor een maaltijd, een ontwikkeling die De Weijer toejuicht. “Een prima initiatief en een enorme kans, maar dan wel op voorwaarde dat er gezond wordt gekookt met verse, onbewerkte ingrediënten. Grotere porties groenten zijn hier ook belangrijk. Daar help je de klant echt mee vooruit.”

Het argument dat supermarkten niet verantwoordelijk zijn voor de keuze die hun klanten maken, vindt De Weijer onzinnig. “Het wordt ook wel betutteling genoemd, maar dat is onterecht. Het gaat hier om ondersteuning van grote groepen consumenten die behoefte hebben aan keuzehulp. Retailers die hierin nog niet vooroplopen zijn bang voor weerstand. Maar dat hoort nu eenmaal bij een veranderingsproces. Zo is roken uiteindelijk ook teruggedrongen in de publieke ruimte. Het is normaal om daar niet te roken. Ook in voeding moeten we naar een nieuw normaal en dat is een veel gezonder eetpatroon.”