De stikstofplannen van het kabinet betekenden de start van een onrustige zomer, die ook de supermarktbranche raakte. Een terugblik op retailjaar 2022. 

De handpalmen van Christianne van der Wal en Henk Staghouwer moeten klam geweest zijn, die vrijdagmiddag. Op 10 juni 2022, zo rond de tijd waarop elders de vrijmibo begint, staat er nog een lastig punt op hun to do-list. 

De ministers presenteren een analyse waaruit blijkt in welke gebieden van Nederland de stikstofuitstoot het meest moet dalen. Deze regionale stikstofanalyse wordt de basis van het beleid voor de komende jaren. 

De inzet is hoog. Hun opdracht is om de stikstofuitstoot in ons land in 2030 te halveren. De boodschap is dan ook keihard: de emissie moet niet met vijftig procent, maar in bepaalde gebieden met meer dan zeventig procent terug, en een aantal boeren zal moeten stoppen.
 

Blokkades bij distributiecentra

De presentatie van die middag luidt een onrustige zomer in. Diezelfde avond protesteren boeren tegen de plannen bij de woning van minister Van der Wal. In de weken daarna breiden de protestacties zich uit naar snelwegen, spoorwegen, provinciehuizen en Den Haag om begin juli de supermarktbranche te bereiken. 

Op de vroege ochtend van 4 juli blokkeren actievoerders twintig van de 35 distributiecentra van supermarkten in ons land met trekkers. De doorvoer van en naar dc’s van onder meer Jumbo, Albert Heijn, Boni, Lidl en Aldi is niet langer mogelijk en de vrachtwagens staan stil.

Hoewel het op social media en in apps als Telegram al dagenlang gonsde over de plannen lijkt de supermarktbranche verrast door de acties. Brancheorganisatie CBL roept de boeren op de blokkades per direct op te heffen en vraagt politie en justitie ‘stevig in te grijpen’.

Lege schappen in supermarkten

De boeren hebben een conflict met de overheid en niet met supermarkten, aldus CBL. Als de blokkades aanhouden, zou het er daarnaast toe kunnen leiden dat de dagelijkse boodschappen niet meer gedaan kunnen worden. 

Picnic en Albert Heijn laten diezelfde middag weten dat er duizenden bestellingen worden geannuleerd vanwege blokkades bij centra in respectievelijk Zaandam, Geldermalsen en Utrecht. 

Als de eerste blokkades een dag later worden opgeheven zijn her en der al lege schappen zichtbaar. Zo laat Lidl weten dat versproducten minder of helemaal niet verkrijgbaar zijn in de regio rond Almere en Oosterhout. 
 

Tekst gaat verder onder de foto

De acties bij distributiecentra kostten de supermarktketens 30 tot 45 miljoen euro, berekent het CBL kort daarna. Veel bederfelijke producten konden door de blokkades niet vervoerd worden en moesten worden afgeschreven. 

Helft van dagomzet verdwenen

“Normaal heb je bij die versproducten relatief weinig verspilling vanwege de hoge omloopsnelheid, maar als je één dag hebt dat je het niet kunt bezorgen kun je het niet meer verkopen”, aldus directeur Marc Jansen. Het niet kunnen aanleveren van de versproducten zorgde volgens hem voor het wegvallen van de helft van de dagomzet.

Ook de rest van de julimaand vinden vrijwel dagelijks protestacties plaats, variërend van protestmarsen en wegblokkades tot afvaldumpingen en omgekeerde vlaggen in het straatbeeld. 

Om de oplopende gemoederen te kalmeren en draagvlak te creëren voor de plannen wordt oud-minister Johan Remkes aangewezen als bemiddelaar. De ‘Remkes-beraden’ beginnen met een ontmoeting met boerenorganisaties, gevolg door natuur- en milieuorganisaties en bedrijven. Op 18 augustus worden banken en ketenpartijen als supermarkten verwacht.
 

Tekst gaat verder onder het beeld

Vlak ervoor laat het CBL echter weten dat de brancheorganisatie niet aanschuift om zijn achterban te vertegenwoordigen. De voedingsmiddelenketen zou naar eigen zeggen ‘slechts beperkt vertegenwoordigd’ zijn.

Het kabinet moet eerst weer met de boerenorganisaties gaan praten om tot oplossingen te komen. Daarna is de brancheorganisatie bereid om, met een bredere vertegenwoordiging van de keten, in gesprek te gaan met Remkes. ‘De branche neemt haar rol in de verduurzamingsdiscussie serieus’, klinkt het. 

“Ik hoor heel vaak heel mooie woorden over maatschappelijk verantwoord ondernemen. Maar deze houding getuigt daar niet van”, reageert een geïrriteerde Remkes. Ook minister Van der Wal is niet te spreken over de afwijzing: het stikstofprobleem kan ‘niet alleen op het bordje van de boer worden gelegd’. Volgens de minister moeten alle marktpartijen hun verantwoordelijkheden nemen en maakt het CBL zich onterecht ‘afhankelijk van de boeren’.

Na meer dan zestig gesprekken – met in september dan toch met de supermarkten – verschijnt Remkes rapport Wat wel kan – Uit de impasse en een aanzet voor perspectief. 

Remkes pleit daarin onder meer voor een zonering met vier gebieden. In rode gebieden zou hoogproductieve landbouw geclusterd kunnen worden, terwijl in oranje gebieden met kwetsbare natuur alleen natuurinclusieve landbouw mogelijk is. Rond en in Natura 2000-gebieden (de groene en gele zones) is alleen heel beperkt biologische landbouw mogelijk.
 

Rol supermarkten bij stikstofprobleem

Supermarktketens moeten hun verantwoordelijkheid in de stikstofproblematiek nemen door zoveel mogelijk producten van boeren uit de rode en oranje gebieden af te nemen, stelt Remkes.

Hij ziet daarin ook een taak voor de overheid. Die moet volgens hem proberen om zowel in supermarkten als in de foodservicesector zoveel mogelijk productie van juist dit soort ondernemingen afgezet te krijgen: 

‘Over de vraag hoe dat te doen, zullen goede gesprekken nodig zijn, ook met de supermarkten, de horeca en ketenpartijen zelf. Het moet daarin niet bij praten of kennis alleen blijven, er zijn ook harde instrumenten nodig. In dit spoor kan ook aandacht voor gedragsbeïnvloeding van de consument niet ontbreken, hetzij via belasting op niet-duurzame producten, hetzij via voorlichting en campagnes.’

Tekst gaat verder onder het beeld

Daarnaast is hij voorstander van afspraken over onder meer de prijs en afname van voedingsmiddelen.

‘Voor stabiliteit en duidelijkheid voor agrarische ondernemers is helderheid en zekerheid over het functioneren van de hele keten nodig. Dat betekent: streven naar en prikkels inbouwen tot langjarige afspraken over prijs en afname tussen leveranciers (boeren) en afnemers (supermarkten en foodservices). Ik denk dan aan afspraken voor zeker vijf jaar.’

Het CBL stelt daarop dat supermarkten al langer werken aan verschillende duurzaamheidsinitiatieven en dat de branche met de boeren wil kijken hoe de stikstofdoelen kunnen worden gerealiseerd. 

De supermarktbranche kiest daarnaast naar eigen zeggen steeds vaker voor een langdurige en intensieve samenwerking met boeren die voor de Nederlandse markt produceren. ‘Dat is positief voor beide partijen: boeren krijgen de langetermijnzekerheid en een eerlijke vergoeding; supermarkten hebben de garantie dat er mooie producten in het schap liggen.’

'Supers moeten meebetalen'

Het ministerie vindt dat te vrijblijvend. De branche moet net als banken een financiële bijdrage gaan leveren aan de verduurzaming van de landbouw, zo klinkt het. Supermarkten krijgen zes maanden de tijd om een plan te maken.

Ze moeten de vraag naar duurzame producten stimuleren en laten weten hoe ze duurzame boeren beter gaan ondersteunen. Daarnaast moet er een campagne komen om consumenten in winkels beter te informeren over de milieukosten van hun aankopen. Het CBL betwijfelt op zijn beurt of het Rijk een bijdrage wettelijk kan afdwingen.

Intussen ligt de bal weer bij het kabinet. Minister Van der Wal maakte onlangs bekend dat er een uitkoopregeling komt voor boeren die vlak bij een beschermd natuurgebied zitten en te veel stikstof uitstoten.

In januari volgend jaar wordt bekendgemaakt aan welke voorwaarden bedrijven moeten voldoen om er gebruik van te maken. Als deze vrijwillige aanpak onvoldoende oplevert, wil men begin 2024 starten met gedwongen uitkoop. Van der Wal zal haar boodschap nog wel vaker met klamme handen moeten overbrengen.