Bart Karis, inmiddels zestig, is uit de vuurlinie gestapt. De doorgewinterde retailer (V&D, IKEA, Ahold, Zeeman) verkiest tegenwoordig een rol als toezichthouder boven een operationele positie. Hij is adviseur voor verschillende retailbedrijven en commissaris bij de beursgenoteerde bedrijven Sligro Food Group en Beter Bed. Een gesprek in zijn Friese koprompboerderij over essentiële levenslessen. “Ik ben geen kameleon, ik verander niet zo snel van kleur.”

Vader
“Mijn vader is nu zeven jaar dood. Hij was tandarts, eerst in het Gooi en daarna bij Eindhoven. Nu weet ik: ik lijk ontzettend op hem. Impulsief, niet al te gedisciplineerd. Alles op gevoel doen, zelden op basis van ratio. Dat gaf vroeger wel spanningen. Hij suggereerde weleens wat ik wel of niet moest doen en dat vond ik onwaarschijnlijk hinderlijk. Hij zag natuurlijk waar en wanneer ik zou ontsporen omdat hij zelf ook zo in elkaar zat. Maar hij nam me nooit iets kwalijk. Gidsend in plaats van sturend. Hij zei weleens: 'Ik denk niet dat dit goed afloopt.' Een bloedhekel had ik daaraan: laat het toch fout gaan, dacht ik dan. Dat heb ik nog steeds – van fouten leer je het meest. Het ergst zijn mensen die achteraf zeggen: ik zei het toch…. Ik had geen idee wat ik wilde worden, welke kant ik op wilde met mijn leven. Mijn vader zei, toen ik in Breda toerisme studeerde en dacht, is dit het nou: 'Ga naar Duitsland, stagelopen.' Wat hij er niet bij zei begreep ik later: daar leer je wat discipline is en focus. Dat klopte. Ik liep stage bij Dorint Hotels waar flink in structuren wordt gedacht. In Duitsland leerde ik langs lijnen denken en dat is me later wel van pas gekomen.”

'Daar, bij het grote V&D in Eindhoven, kreeg ik mijn levensbestemming'

Vertrouwen
“Van mijn veertiende tot mijn zestiende zat ik op een internaat in Eindhoven. Daar leerde ik wat kameraadschap was. Je had een eigen kamertje en voor de rest waren we samen met de jongens. Dat schepte een enorme band – uitgedaagd worden, klappen oplopen, het weer goed maken. Ik heb vier heel hechte vriendschappen overgehouden aan die tijd. De broeders die het internaat leidden leerden ons wat vertrouwen is. Dat heb ik één keer enorm beschaamd, samen met mijn maatje Peter. We mochten natuurlijk niet drinken maar op een avond hadden we net stiekem een hele fles Pernod geleegd toen een broeder de kamer binnenliep, even kijken waar het geluid vandaan kwam. Hij griste zonder iets te zeggen de fles weg. We schaamden ons kapot. En het werd erger: hij sprak twee hele weken geen woord met ons. Dat zwijgen was de zwaarste straf die ik in mijn leven gehad heb. Toen hij uiteindelijk weer met ons praatte: geen woord over wat gebeurd was. Het was genoeg en dat was het ook. Nooit heb ik de waarde van vertrouwen beter leren kennen dan toen.” 

Doorzetten
“Op de Hoger Kader Opleiding van V&D, toentertijd een heel prestigieuze retailopleiding, heb ik mezelf leren kennen. Aan de start zeiden wat oud-studenten tegen me: “Man, dat ga je nooit halen.” Er vielen nogal wat mensen uit namelijk en waarom zou ik het dan wel redden? Wacht maar, dacht ik. Ik heb me toen voorgenomen om mezelf tot het uiterste in te spannen om erdoorheen te komen. De Duitse lessen toepassen, zeg maar. Die afspraak kon ik maken met mezelf, tot mijn verbazing. Tot dan toe zweefde ik door het leven – keuzes waren altijd iets voor later.”
 

Gezag
“Ik had een bijbaan in een restaurant in de bossen achter Bergeijk. Twee weken lang zou ik het zilver poetsen. Dag in dag uit. Mijn handen werden zwart en rimpelig, het hield niet op. Op de een-na-laatste dag kwam de eigenaar met een volle bak op me toelopen met bestek dat ik net had gepoetst: Dit is echt onder de maat, jongen.' Zelf had ik ook zo’n bak in mijn handen – die liet ik zó vallen, pats. Nooit geweten dat zilver zo’n kabaal kon maken. Ik ben omgedraaid en weggelopen. Niet betaald gekregen natuurlijk, maar dat interesseerde me niets. Liever zelfstandigheid dan geld. Ik heb altijd moeite gehouden met gezag. Sterren en strepen, ik geloof er ook niet in. In alle rollen die ik heb gehad, heb ik mensen om me heen kunnen verzamelen bij wie het om de argumenten draaide en niet om een formele functie.” 

Jeugdheld
“De meest inspirerende man uit mijn jeugd is zonder twijfel de Amerikaanse president Kennedy geweest. Een bijzonder mens, een geweldige uitstraling. Met een glimlach de wereld aankunnen. Ik herkende dat in mijn IKEA-tijd bij ceo Anders Moberg: dat iemand door alleen maar een ruimte binnen te lopen de energie bij alle aanwezigen kon veranderen.”

Zo moet het niet
“Als storemanager van de V&D-vestiging aan de Amsterdamse Kalverstraat zat ik me begin negentiger jaren op te vreten over de verstoorde verhoudingen tussen de ondernemingsraad en de directie. Het ging over geld, altijd, en altijd in crisissfeer. Terwijl, als ik langs de rekken liep, het personeel niet alleen uiterst deskundig was maar bovendien volstrekt toegewijd loyaal aan het warenhuis, er waren veel mensen die hun halve leven met hart en ziel voor V&D bleven werken. Ik heb me lang afgevraagd: hoe kan het dat die twee dingen samengaan? Het waren de barsten in het fundament dat de keten uiteindelijk deden omvallen. Botheid, de boosheid die de directie kennelijk opriep, de onrust in het management ook, plotselinge verbouwingen, wisselende mensen – het heeft uiteindelijk geleid tot mijn vertrek daar. Ik hoefde niet weg. 
Als golden boy zou ik wel naar de top doorstoten. Niet goed ook, als mensen je de hele tijd een toekomst voorspiegelen. Verstikkend. Maar ik was vooral toe aan een werkgever die anders naar mensen keek. Bij IKEA zag ik mezelf weerspiegeld in de cultuur.”

Zelf denken
“Als ceo bij Zeeman had ik samen met mijn cfo een plan: we zouden Spanje veroveren. We nodigden het topkader uit voor een uiteenzetting: wat moet er gedaan worden per discipline? Toen iedereen zijn lijstje had ingeleverd, leek het bijna ondoenlijk. We keken elkaar na afloop aan: dit wordt nooit wat, veel te complex. Twee weken later bleek de een na de ander zijn huiswerk gedaan te hebben. Enorme bezwaren bleken detailkwesties, ze zeiden het zelf. Ze waren al begonnen met regelen. Ik viel van mijn stoel van verbazing. Zo werkt het dus als je mensen zelf verantwoordelijkheid geeft om een probleem op te lossen. We konden gewoon van start en zijn actief gebleven in Spanje.”

'Jan Zeeman en ik zijn zeer verschillend, maar hij gaf me alle ruimte. Knap als je dat kunt met je familiekapitaal' 

Misvatting
“We denken als retailers weleens dat we het gouden idee hebben totdat blijkt dat het geen klant opvalt. We bouwden en openden IKEA in Groningen. Van Ingvar Kamprad, de ‘IK’ uit IKEA, mocht ik dat geheel naar eigen inzicht doen. Ik bedacht een indeling in werelden, waarbij bijvoorbeeld alle keukengerei rondom de keukenblokken was opgesteld. Een complete verandering ten opzichte van wat gebruikelijk was. Op de dag van de opening interviewde ik bezoekers: kent u IKEA? Ja, ze waren allemaal in de andere vestigingen geweest. Valt u iets op? Eh… Is het restaurant groter? Wég veronderstelde impact. Ik voelde me even een verliezer en heel verdrietig. Totdat ik besefte: zonder verandering staat alles stil. En dat is het laatste wat je wilt.”

Levensbestemming
“Tijdens mijn stage in een Duits hotel monsterde het hogere kader van het reisbedrijf van Vendex aan, het moederbedrijf achter Vroom en Dreesmann. Zij logeerden daar regelmatig. Ik raakte aan de praat met de directeur die me op enig moment vorsend aankeek en toen zei: 'Kom eens kijken wat wij doen bij V&D, je zult het wel wat vinden, denk ik.' Terug in NoordBrabant stapte ik al snel naar Eindhoven, waar toen een enorm V&D-filiaal stond, echt zo’n warenhuis uit oude prentenboeken. Ik zie mezelf daar nog staan, op de stoep, omhoogkijkend. Op exact dat moment viel het kwartje, kreeg ik een levensbestemming. Ik wil hier filiaalmanager worden, wist ik opeens heel zeker: de drukte, de klanten die in en uitliepen, de collectie en het personeel, daar zag ik me heel duidelijk tussen staan.”

Hobby
“Watersport. Daar deden we thuis niet aan, maar mijn eerste vriendinnetje woonde in Zeeland, pal aan het Veerse Meer. Rond dat huis lagen surfplanken, zwaardzeilboten en allerlei andere bootjes – het was echt fantastisch. Het watervirus heeft me nooit meer verlaten. Water is voor mij: rust, vrijheid. Aan boord stappen en jezelf letterlijk losmaken. We hebben een tweede huis aan het water in Stavoren, hemelsbreed tien kilometer verderop. Daar liggen de boten, daar varen we uit. Het zicht vanaf land op het water is mooi, maar vanaf het water naar de kust kijken is veel mooier.”
 

Inspiratiebronnen
“Anders Moberg en zijn opvolger als ceo Anders Dahlvig, directeur Europa Mikael Olsson, countrymanager Nederland Sven Olof Kulldorff – Ikeanen allemaal, ja. Mannen die mij overtuigden van de ware aard van retailsucces: op de lange termijn durven denken. Niet te breed uitwaaieren. Op koers blijven. Ook in mindere tijden vasthouden aan die koers. Hoe zorg je dat je komt waar je wilt komen? Die missie heeft zich diep in mij geworteld dankzij hen.” 

Blunder
“Eind jaren negentig zaten Mikael Olson en ik bij Kamprad voor ons jaarlijkse gesprek. We waren nogal opgewonden over de dotcom-bubbel, het snelle geld, het groot-groter-grootst denken van toen. Ik, met half overslaande stem: ‘We openen nu twaalf vestigingen wereldwijd, dat moeten er twintig worden. We hebben schaalgrootte nodig!’ Kamprad keek ons aan, en vroeg waarom? Wij maar doorkletsen over niet te missen kansen. ‘Nou’, zei Kamprad, ‘volgens mij is het belangrijker om te investeren in mensen dan in gebouwen. Hoe dragen we onze cultuur over op nieuwe generaties, in nieuwe afzetgebieden?’ ‘Ook belangrijk’, zeiden we. Hij: ‘Vooruit maar, jullie zijn de baas.’ Een jaar later zaten we er weer. Met hangende pootjes. Het was ons natuurlijk niet gelukt, twaalf vestigingen erbij was al een reusachtige taak, moesten we beteuterd toegeven. De les die Kamprad ons leerde: laat je niet beïnvloeden door de wereld om je heen. Je kunt ernaar luisteren, kijken – maar de wereld niet voor je laten denken. Zijn visie past ook ten diepste bij wie ik ben: geen kameleon. Ik verander niet snel van kleur. Later kreeg ik zo’n les ook van Jan Zeeman. Ik wilde, conform de trend, de betalingstermijn verruimen. ‘Pas op’, zei hij. ‘In zwaar weer moeten onze leveranciers en wij elkaars hand vasthouden, we moeten nog vele jaren met elkaar door één deur.’ We hebben in het Verre Oosten altijd aan onze verplichtingen voldaan. Dat schept vertrouwen en zorgt ervoor dat ze altijd voor ons zullen kiezen – ook als er kapers op de kust zijn. In de auto naar huis dacht ik: hij heeft gelijk. We hebben de betalingstermijn onaangetast gelaten, de hele crisis lang, de pijn elders genomen. De toeleveranciers bleven ons trouw.”

'Als je je vrouw ziet kronkelen van de pijn en je kunt niets doen, dat is... heel erg'

De liefde
“Ik kwam Carolien tegen op de opleiding bij V&D. Een heel katholiek bedrijf, het mocht eigenlijk niet. Het was aanvankelijk ook rommelig, ik was, hoe zullen we het zeggen, nog niet echt neergedaald. Maar dit jaar zijn we 25 jaar getrouwd. Zij is een enorm gevoelsmens: alles aan haar is echt. Zij leerde me de waarde van echt contact, maar daarin blijft zij stuurman en leider. Ik kijk en geniet.”

Balans werk-privé
“Ergens in 2004, een zondagavond. Na het eten zei ik tegen onze drie kinderen: ‘Morgenochtend ben ik weer een weekje weg.’ Ik dacht dat ze dat wel van me gewend waren. Mijn vliegtuig noemde ik mijn bureau, de wereld mijn kantoor. Mikael had me al getipt: als je de hele week vliegt, zorg dan ten minste dat je er in het weekend honderd procent bent. Maar dat bleek niet genoeg. Die avond zag ik drie koppies hangen. ‘Vrijdag ben ik terug’, probeerde ik nog. Het bleef stil. Verontrust zat ik later die avond naast Carolien. ‘Dit moet stoppen’, zei ze. ‘Je bent er nooit, je mist te veel.’ Die avond nam ik de beslissing: ik ga op zoek naar een nieuwe baan. Retail natuurlijk, minder reizen, meer vrijheid. Ik werd ceo bij Zeeman. Een prachtbaan – en een blij gezin. Ik werk trouwens nog steeds zelden in het weekend.”

Reizen
“In Hongkong sloot ik vriendschap met een oud-agent van Zeeman, Derrick Au. Hij legde me stukje bij beetje uit hoe China georganiseerd is. Door hem leerde ik de vanzelfsprekendheid loslaten van onze Westerse, democratische blik. Niet alles wat anders is, is fout. Dat leerde ik ook toen ik door Berlijn reed met een regiomanager van Zeeman. Ze was helemaal niet blij dat de muur weg was, zei ze tot mijn verbazing. ‘Jullie denken maar dat het in Oost-Duitsland zo slecht georganiseerd was allemaal. Soms, ja. Maar zoiets als gezondheidszorg was veel beter geregeld.’ Ik moest mijn hele idee van die Wende bijstellen: niets wordt vanzelfsprekend beter.”

Ruimte
“Jan Zeeman en ik zijn volstrekt verschillende persoonlijkheden. Maar hij gaf me alle ruimte om te ondernemen. Knap, om je familiekapitaal in handen te geven van iemand in wie je iets ziet, herkent misschien. Wat dat is? Vrijheidszin, denk ik. Hij gaf een matrix-man – werkmaatschappijen aansturen vanuit het systeem van het hoofdkantoor – de vrijheid om zijn onderneming te gaan leiden. De hele goederenpijplijn, van productie tot aftersales. Ik heb me door hem geen moment beperkt gevoeld. Knap, als je zoveel vertrouwen kunt geven.”

'Ik hoop dat mensen het later met een goed gevoel over me hebben'

Gezondheid
“Voor het eerst in mijn leven ben ik niet zo lang geleden geconfronteerd met het besef dat niets gewoon altijd maar doorgaat. Carolien kreeg een ernstige hernia. Als je je vrouw kronkelend van de pijn, midden in de nacht op de vloer van de badkamer ziet liggen en je kunt er niets aan doen, dat is… heel erg. Pas als het misgaat, weet je hoe belangrijk gezondheid is. Gelukkig is ze nu geopereerd en weer oké. Maar stel dat er nog eens zoiets gebeurt? Willen we dan wel in zo’n grote boerderij wonen? Welke plannen kunnen we dan nog realiseren? Alles is eindig – dat is misschien wel het grootste inzicht dat ik heb gekregen.”

Nalatenschap
“Dat mensen, mochten ze het later ooit nog over me hebben, dat met een goed gevoel doen. Fysieke nalatenschappen, materialisme zijn allemaal ruis, allemaal snel vergeten.”