Dat de Wereldwinkels het niet gemakkelijk hebben, is al langere tijd bekend. Maar vooral het afgelopen jaar lijken de sluitingen elkaar in wel erg rap tempo op te volgen. In 2018 verdwenen er bijna veertig uit het straatbeeld en als het in dit tempo doorgaat, blijft er straks niet één meer over. Of is er toch nog toekomst voor de fairtrade cadeauwinkels?

Van het Friese Gorredijk tot Valkenburg in Zuid-Limburg en van het Achterhoekse Borculo tot Den Burg op Texel. Sluitingen van Wereldwinkels waren het afgelopen jaar door het hele land te bespeuren. Vaak betekent het verdwijnen van zo’n winkel een einde van een tijdperk van tientallen jaren. Bijvoorbeeld in het Brabantse Sint-Oedenrode, waar de Wereldwinkel in augustus na veertig jaar zijn deuren sloot. “We merken al een dalende lijn sinds het begin van de economische crisis”, zei voorzitter Marianne de Bruin daarover in het Eindhovens Dagblad. “Als we toch doorzetten, draaien we verlies en dat willen we voorkomen.”

Ook in het Gelderse Vaassen, waar de deuren op de laatste dag van 2018 voor het laatst open waren, verdwijnt de Wereldwinkel na veertig jaar aanwezigheid. Vergrijzing van het vrijwilligersbestand en veranderd koopgedrag liggen daar ten grondslag aan de sluiting. De verkoopcijfers van de producten liepen sterk terug, mede doordat er steeds meer aanbieders van fairtrade-artikelen op de markt zijn gekomen. Al stoppen de medewerkers met een goed gevoel, zo laten ze weten aan De Stentor. “We hebben de fairtradeproducten op de kaart gezet. Zo goed dat ook de commerciële handel zich steeds meer is gaan realiseren dat het fairtradecertificaat een sterk verkoopmiddel is.”

Doel bereikt
Die positieve insteek horen we vaker als een Wereldwinkel zijn deuren sluit. De vestiging in Borculo, die na ruim dertig jaar eind juni voor het laatst open was, noemde zichzelf overbodig als gevolg van het steeds grotere aanbod fairtradeproducten bij onder meer supermarkten en speciaalzaken. ‘Het doel is bereikt’, zo klonk het optimistisch. En zo leidt een sluiting wel vaker tot iets goeds. De verkoopopbrengst van het pand van Wereldwinkel Katwijk, die in maart 2017 al de deuren sloot, heeft de verwachtingen sterk overtroffen. Daardoor was de voormalige winkel in staat om liefst dertien goede doelen een gift te doen én ging er een cheque naar het nieuwe investeringsfonds van Wereldwinkels Nederland, waarmee leningen worden verstrekt aan Wereldwinkels die te krap bij kas zitten om investeringen te kunnen doen. Daarbij kan het gaan om bijvoorbeeld kassa-automatisering, een verhuizing of een herinrichting van de winkel, of het starten van een nieuwe Wereldwinkel. 

Het rappe tempo waarin Wereldwinkels verdwijnen, blijkt ook wel uit de nieuwsbrief van datzelfde Wereldwinkels Nederland, die twee keer per maand verschijnt. Er gaat haast geen maand voorbij zonder dat een of meerdere sluitingen worden gemeld. Vorig jaar werd via die weg het einde gemeld van de winkels in Borger, Valkenburg, Zutphen (februari), Lichtenvoorde, Laren, Borculo, Uden (april), Sint-Oedenrode (mei), Heemskerk (juni), Eibergen, Egmond aan Zee, Grou (augustus), Oost-Souburg (september), Vaassen (oktober), Harlingen, Vorden, Roermond, Boxtel (november), Gorredijk, Den Burg, Sittard, Wijk bij Duurstede en Dieren (december). In totaal verdwenen er in 2018 volgens Wereldwinkels Nederland 36 vestigingen uit het straatbeeld.

Webshop op slot
In oktober werd bovendien nog een andere sluiting bekendgemaakt. Niet van een stenen winkel, maar van webshop wereldwinkelonline.nl. Na dertien jaar besluiten de eigenaren de stekker eruit te trekken. Voor dit jaar zou een grote update nodig zijn geweest om de website bij te tijd te houden, zo laten ze weten. “Die investering kunnen wij financieel niet opbrengen. Ook speelt het feit dat we de laatste jaren te weinig tijd in de uitbouw van de website hebben kunnen steken, waardoor de verkopen flink teruggelopen zijn.” 

Als de daling van het aantal Wereldwinkels zich in het huidige tempo voortzet, is het een kwestie van tijd voordat er geen winkel meer over is. Halverwege 2017 waren er nog zo'n 330, bij het begin van 2018 nog een kleine driehonderd. Over het huidige aantal lopen de lezingen uiteen. Volgens Wereldwinkels Nederland zijn er nog 256, de Landelijke Vereniging van Wereldwinkels (LVWW) houdt het op 240. Duidelijk is dat bij die eerstgenoemde organisatie nog tachtig winkels zijn aangesloten, en bij de LVWW nog zo’n 65. Een snelle rekensom leert dat er nog zo’n 95 tot 110 volledig op eigen houtje opereren. Een zeer opvallende balans. Anderhalf jaar terug was LVWW met 185 aangesloten winkels nog veruit de grootste overkoepelende organisatie, gevolgd door Wereldwinkels Nederland (66) en enkele tientallen zelfstandigen.

Dat er bij de LVWW nog maar zo’n kleine minderheid is aangesloten, is verklaarbaar. Tot 2008 vielen vrijwel alle toen nog vierhonderd vestigingen onder die stichting, maar een conflict over een door de stichting geïnitieerde vernieuwing van de formule leidde ertoe dat een flink deel zich terugtrok. Daar weer een gedeelte van richtte in 2013 de eigen stichting Wereldwinkels Nederland op, die vandaag de dag nog steeds af en toe overstappers mag verwelkomen. Dat die ‘nieuwe’ club nu groter is, ligt volgens penningmeester Albert Hebels deels aan het nog altijd doorwerkende effect van de wrevel uit het verleden. Daarnaast speelt het verschil in contributie een rol. “LVWW vraagt drie procent, terwijl veel Wereldwinkels het moeilijk hebben, dat blijkt ook wel uit de sluitingen.” Zijn eigen stichting, die van meet af aan op vrijwilligers steunde, kan uit de voeten met één procent contributie. 

Fairtrade community
Een deel van de Wereldwinkels heeft zijn lidmaatschap inderdaad opgezegd vanwege de te hoge kosten, erkent ook LVWW-voorzitter Frans Dolmans. “De positieve kant is dat de winkels die bij ons aangesloten blijven over het algemeen wat stevigere zijn, die in staat zijn om nog een tijdje door te gaan.” Daar ondersteunt de verenging hen ook actief bij, zegt Dolmans. “We zijn bezig te bevorderen dat rond een winkel veel meer gedacht wordt in termen van een fairtrade community. Ook andere partijen, zoals de Fairtrade Gemeente, kunnen daarin een rol spelen. Daar krijgen we tot nu toe positieve reacties op.” Voorlopig rekent LVWW erop het restant van 65 winkels te kunnen behouden. “En dat is toch nog wel een aantal dat de moeite waard is om tijd en energie in te steken.”

Het snelle wegvallen van Wereldwinkels, roept onvermijdelijk de vraag op hoeveel toekomst er nog is voor de formule. Volgens Hebels is het einde nog niet in zicht, al geldt dat voorlopig ook nog wel voor de daling van het winkelbestand. “Zoveel als de 36 van afgelopen jaar zullen er dit jaar niet stoppen, maar zeker nog wel enkele tientallen.” Hoeveel er uiteindelijk overblijven, durft hij niet in te schatten. Vooral winkels in kleinere plaatsen hebben het moeilijk. "Die zijn vaak in de jaren zeventig opgericht en sterk afhankelijk van vrijwilligers. Als die op een leeftijd komen dat ze ermee stoppen, houdt het op.” Ook in wat grotere plaatsen met een regiofunctie gaat het niet van een leien dakje. “Daar loopt het algehele winkelbezoek terug en daar hebben ook de Wereldwinkels last van, zeker omdat ze vaak in aanloopstraten zitten. In de grote steden zie je dat de Wereldwinkels wel bloeien, daar zijn voldoende vrijwilligers te vinden.” 

Financiële problemen
Niet alleen de winkels zelf hebben het moeilijk. Als gevolg van het dalende aantal winkels en daarmee teruglopende contributie-inkomsten, opgeteld bij een te duur personeelsbestand, kwam LVWW in 2017 in ernstige liquiditeitsproblemen. Even leek een faillissement zelfs ophanden, maar inmiddels is orde op zaken gesteld, vertelt Dolmans. Hij trad vorig jaar toe tot het bestuur, eerst als penningsmeester, en heeft in die hoedanigheid gewerkt aan het weer stabiel maken van de vereniging. “Dat is in samenwerking met de winkels gelukt. Voor 2019 is nu sprake van een stabiele situatie.” Het betekent wel dat het hoofdkantoor in Culemborg, in 2017 goed voor twaalf fte's, nog maar twee betaalde medewerkers telt. Daaromheen wordt nu een groeiende groep van vrijwilligers opgebouwd, wat volgens Dolmans aardig lukt. “Dat zijn bijvoorbeeld vrijwilligers die verbonden waren aan een inmiddels gesloten Wereldwinkel, die het prima vinden om een deel van de activiteiten die ze deden nu voor ons landelijk te doen.” De contributie van drie procent – eerder was nog sprake van vier – is volgens Dolmans voor veel leden acceptabel. “Op deze manier kunnen we voortbestaan.”

Waarom het laatste uur van de Wereldwinkels nog niet heeft geslagen? “Omdat er simpelweg hele mooie producten te vinden zijn die je nergens anders kunt krijgen”, zegt Hebels. Daarbij gaat het met name om de non-foodartikelen. Supermarkten hebben met hun fairtrade-aanbod de functie van Wereldwinkels deels overgenomen, al moeten we dat volgens de penningmeester niet overdrijven. “Supermarkten nemen vooral de goedlopende producten in hun assortiment op, terwijl de Wereldwinkels een breder foodaanbod hebben. Bovendien spelen supermarkten in op de markt. Fairtrade is nu hip, maar als dat over een paar jaar niet meer zo is, mogen we weer blij zijn dat de Wereldwinkels er nog zijn.”